Η
εφηβεία αποτελεί μια εξελικτική περίοδο στην ζωή του ανθρώπου, η οποία
χαρακτηρίζεται πάνω απ’ όλα από έντονα
συναισθήματα. Συναισθήματα τα οποία
οφείλονται σε πολλούς παράγοντες, όπως η
προσπάθεια αποδέσμευσης από την οικογένεια,
η συνειδητοποίηση της πραγματικότητας,
η δημιουργία ερωτικών συναισθημάτων και σχέσεων, και κυρίως η ίδια η εξελικτική
αλλαγή του σώματος με ό, τι αυτή συνεπάγεται. Πολλές φορές όμως, και σε συνάρτηση
με τις συνθήκες, οι έφηβοι δεν βρίσκουν
τον τρόπο να εκφράσουν, να επεξεργαστούν, να ρυθμίσουν αυτά τα συναισθήματα. Αυτή
η αδυναμία, που είναι παράλληλα και μια ανάγκη διαχείρισης, μπορεί να οδηγήσει σε παρορμητικές/παρακινδυνευμένες
συμπεριφορές. Μία τέτοια μέθοδος διαχείρισης των συναισθημάτων είναι o μη
αυτοκτονικός αυτοτραυματισμός (ΜΑΑΤ).
Μη
αυτοκτονικός αυτοτραυματισμός θεωρείται ο τραυματισμός του ανθρώπινου σώματος,
χωρίς όμως να επιδιώκεται η αυτοκτονία μέσω αυτού. Οι πιο συνηθισμένες μέθοδοι
αυτοτραυματισμού είναι το χαράκωμα του δερματικού ιστού με αιχμηρά αντικείμενα, το κάψιμο, οι βαθιές εκδορές, τα τσιμπήματα ή χτυπήματα, η κατάποση ακατάλληλων
αντικειμένων. Έχει επίσης, παρατηρηθεί σπάσιμο κοκάλων και πιο σπάνια αυτοακρωτηριασμός ή
εξόρυξη οφθαλμού. Τελευταία, διαπιστώνεται και ένα άλλο είδος αυτοτραυματισμού,
όπου οι έφηβοι ενταφιάζουν μεταλλικά, γυάλινα και πλαστικά αντικείμενα στον
υποδόριο ιστό ή και βαθύτερα (self-embedding).
Σύμπτωμα ή Διαταραχή;
Ο
μη αυτοκτονικός αυτοτραυματισμός μέχρι πρόσφατα δεν θεωρείτο από μόνος του ψυχική
διαταραχή, αλλά σύμπτωμα. Είχε συνδεθεί με την διπολική διαταραχή, την
κατάθλιψη, την ιδεοψυχαναγκαστική διαταραχή , την οριακή διαταραχή
προσωπικότητας, καθώς και τις διαταραχές όρεξης. Ωστόσο στο DSM-5, ο μη αυτοκτονικός αυτοτραυματισμός αναγνωρίζεται ως ξεχωριστή κατάσταση,
καθώς μπορεί να εμφανιστεί σε άτομα χωρίς διαγνωσμένη ψυχοπαθολογία. Τα
υποκείμενα που εμπίπτουν σε αυτοτραυματικές συμπεριφορές τους τελευταίους 24
μήνες και δεν πληρούν τις προϋποθέσεις για μία άλλη ψυχιατρική διαταραχή,
εμπίπτουν πλέον στην νέα αυτή κατηγορία.
Ερμηνείες
Διάφορες
θεωρίες και έρευνες έχουν προσπαθήσει να αποκρυπτογραφήσουν τους παράγοντες και
τα κίνητρα που οδηγούν σε αυτή τη συμπεριφορά. Όπως αναφέρθηκε και παραπάνω, ο μη
αυτοκτονικός αυτοτραυματισμός αποτελεί έναν τρόπο, με τον οποίο ο έφηβος μαθαίνει να
διαχειρίζεται και να αντιμετωπίζει τα πολύ έντονα συναισθήματα. Στις
περισσότερες έρευνες έχει αποδειχθεί με συνέπεια, ότι ο βασικότερος παράγοντας
για τον οποίο οι έφηβοι αυτοτραυματίζονται είναι μία προσπάθεια μείωσης ή απόδρασης από
τα αρνητικά συναισθήματα ή/και σκέψεις. Αναλυτικότερα, ο πόνος του σώματος
προσφέρει την δυνατότητα «αποσύνδεσης», «αποστασιοποίησης» από τον ψυχικό πόνο.
Ο έφηβος, για το χρονικό διάστημα που διαρκεί ο αυτοτραυματισμός, νιώθει ότι ο
πόνος προέρχεται από το σώμα και όχι από την ψυχή. Αυτή η λειτουργία έχει
καθιερωθεί να ονομάζεται Αυτόματη Αρνητική Ενίσχυση.
Αρκετές
φορές έχει παρατηρηθεί, όμως, η ακριβώς αντίθετη λειτουργία. Σημαντικό ποσοστό
εφήβων δεν προσπαθεί να απομακρυνθεί από τα συναισθήματα και τις σκέψεις, αλλά
να προκαλέσει τις αισθήσεις του. Υπάρχουν περιπτώσεις που το άτομο βρίσκεται σε κατάσταση ανηδονίας, αίσθησης κενού και απομάκρυνσης από τον εαυτό του. Ο πόνος που
προκαλείται από τον αυτοτραυματισμό, αποτελεί το ερέθισμα που τον κάνει να νιώθει ζωντανός, που καλύπτει το κενό,
και που τον φέρνει ξανά σε επαφή με τον
εαυτό του.
Σε
άλλες περιπτώσεις έχει διαπιστωθεί ότι ο αυτοτραυματισμός οδηγεί στη έκλυση των
β-ενδορφινών στον ανθρώπινο εγκέφαλο. Οι ενδορφίνες αποτελούν τα ενδογενή
οπιοειδή του οργανισμού και εκλύονται μετά από τραυματισμό του κυτταρικού
ιστού. Αποτέλεσμα αυτής της έκκρισης αποτελεί η αναλγησία, καθώς και μία δράση στον
οργανισμό, όμοια με φυσικό ναρκωτικό
προκαλώντας αίσθημα ευφορίας. Έχει
επίσης, αποδειχθεί ότι ο αυτοτραυματισμός πραγματοποιείται ώστε να προκληθούν
αισθήσεις και αισθήματα χαράς και ενθουσιασμού, όπως ακριβώς με άλλες
παρακινδυνευμένες συμπεριφορές π.χ καταδύσεις.
Οι
παραπάνω λειτουργίες έχουν ονομαστεί συνοπτικά Αυτόματη Θετική Ενίσχυση. Το κίνητρο
αυτό, αν και αναφέρεται συχνά στην
βιβλιογραφία, δεν έχει διερευνηθεί συστηματικά ώστε να διεξαχθούν γενικά
συμπεράσματα. Π.χ. τα ποσοστά που επικυρώνουν την αυτόματη θετική ενίσχυση ως
κίνητρο του αυτοτραυματισμού διαφέρουν στις υπάρχουσες έρευνες. H δυσκολία καθορισμού των ποσοστών
μπορεί να οφείλεται στο ότι οι περιγραφές του κινήτρου διαφέρουν από έρευνα σε
έρευνα.
Η
έρευνα των Selbya, Ε., Α. Matthew K. NockΜ., Κ. & Kranzlera, Α.
Στην
πρόσφατη έρευνα των Selbya
et
al.(2013), η λειτουργία της αυτόματης θετικής ενίσχυσης γίνεται πιο κατανοητή και
ξεκάθαρη. Στην έρευνα αυτή συμμετείχε ένα δείγμα 30 εφήβων με εκδηλώσεις
αυτοτραυματισμού. Δόθηκε στα υποκείμενα
της έρευνας κατόπιν εκπαίδευσης, μία ψηφιακή συσκευή την οποία έπρεπε να φέρουν
για δύο εβδομάδες. Δύο φορές την ημέρα, η συσκευή δονούταν και οι έφηβοι έπρεπε
να καταγράφουν πρόσφατες σκέψεις αυτοτραυματισμού, οποιαδήποτε επεισόδια αυτοτραυματισμού,
τα κίνητρα τους, την αίσθηση που τελικά βίωσαν καθώς και να απαντήσουν σε άλλες
ερωτήσεις. Με αυτό τον τρόπο,επιτράπηκε στους
συμμετέχοντες να ανaφέρουν τις εμπειρίες τους μέσα στα φυσικά τους πλαίσια, όπως
ακριβώς τις βίωσαν.
Τα αποτελέσματα έδειξαν
ότι το κίνητρο της αυτόματης θετικής
ενίσχυσης είναι συχνό, καθώς περισσότερο από το μισό του δείγματος ανέφερε ότι
είχε τουλάχιστον μία φορά αυτοτραυματιστεί με στόχο να βιώσει κάποια
αίσθηση. Η πιο συχνά επιδιωκόμενη αίσθηση ήταν η ικανοποίηση (45%), ακολουθούμενη
από τη διέγερση (31%) και το πόνο (24%). Σημαντικές ήταν οι διαφορές στην
έρευνα μεταξύ των δύο ομάδων. Έγινε φανερό ότι αυτοί που άνηκαν στην ομάδα της
αυτόματης θετικής ενίσχυσης ανέφεραν περισσότερες σκέψεις αυτοτραυματισμού, από αυτούς που δεν άνηκαν και μάλιστα είχαν
μεγαλύτερη διάρκεια.
Επίσης,
το κίνητρο αυτό σχετίστηκε και με άλλες παρορμητικές /παρακινδυνευμένες συμπεριφορές
π.χ. χρήση αλκοόλ. Αυτό ίσως σημαίνει ότι αυτοί που αναζητούν την θετική
ενίσχυση μέσω του αυτοτραυματισμού, αναζητούν επίσης θετική ενίσχυση και δια μέσω άλλων παρορμητικών συμπεριφορών.
Η έρευνα αυτή συνεισφέρει σημαντικά στην κατανόηση μίας
ελάχιστα διευρυμένης πτυχής του αυτροτραυματισμού, παρά τους
περιορισμούς της και τα αναπάντητα ερωτήματα που αφήνει. Το πιο σημαντικό
ίσως εύρημα είναι ότι η αίσθηση ικανοποίησης αποτελεί το πιο συχνά αναφερόμενο
κίνητρο του αυτοτραυματισμού. Αυτό το θέμα φωτίζει την παράδοξη του φύση. Ενώ ο
έφηβος βλάπτει τον εαυτό του, παράλληλα βιώνει ικανοποίηση και ανακούφιση από
αυτή τη πράξη. Η αντιφατική αυτή εμπειρία εξηγείται από την οπιώδη υπόθεση,
δηλαδή, το παραγόμενο αίσθημα ευφορίας από την έκλυση των β-ενδορφινών ύστερα
από τον αυτοτραυματισμό.
Ο διαχωρισμός των κινήτρων σε δύο
κατηγορίες είναι αναγκαίος για την βαθύτερη διερεύνηση και κατανόηση της
λειτουργίας του μη αυτοκτονικού αυτοτραυματισμού. Ωστόσο, αξίζει να σημειωθεί ότι τα
κίνητρα της Αυτόματης Θετικής Ενίσχυσης και της Αυτόματης Αρνητικής Ενίσχυσης
πολλές φορές συμμετέχουν παράλληλα στη διατήρηση του αυτοτραυματισμού. Αρκετές
έρευνες έχουν βρει υψηλή συσχέτιση μεταξύ
των δύο κινήτρων, αποδεικνύοντας ότι είτε οι έφηβοι αυτοτραυματίζονται με στόχο
να βιώσουν και τις δύο λειτουργίες ή ότι τα δύο κίνητρα έχουν κάτι κοινό. Η
αίσθηση που βιώνεται (π.χ. πόνος) μπορεί αρχικά να χρησιμεύει στην απόσπαση της
προσοχής από τα συναισθήματα και τις σκέψεις, αλλά στη συνέχεια να οδηγεί σε αίσθηση
ικανοποίησης.
Κλείνοντας,
όποια και αν είναι η βασική λειτουργία του μη αυτοκτονικού αυτοτραυματισμού, σε
αυτό που πρέπει να δίνεται μεγαλύτερη έμφαση είναι ότι ο έφηβος έχει βρει μία
μέθοδο με την οποία ελέγχει τα συναισθήματα και τις καταστάσεις, πράγμα που θα μπορούσε να εγκαθιδρύσει ένα ψυχικό σύμπτωμα, μία
εξάρτηση, μία συνήθεια.
Προτεινόμενες σχετικές ταινίες:
Βιβλιογραφία
American
Psychiatric Association (2012, 1 May). Suggested criteria for DSM-5
Non-suicidal self-injury disorder. Ανακτήθηκε 23 Δεκεμβρίου 2013 από το Διαδίκτυο: http://www.dsm5.org/Pages/Default.aspx.
Κλημεντοπούλου, Α. (2011). Εφηβοι και Αυτοτραυματισμοί. Παιδιατρική Θεραπευτική Ενημέρωση. (σελ.151-157).
Selby, Ε. Α., Nock, Μ. Κ., & Kranzler, Α. (2013). How Does Self-Injury Feel? Examining
Automatic Positive Reinforcement in Adolescent Self-Injurers with Experience
Sampling. Psychiatry Research. Διαθέσιμο στο Διαδίκτυο από 12 Δεκεμβρίου 2013 :
http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0165178113007683.
Φωτογραφία από: http://expertbeacon.com/help-and-protect-your-teen-who-practices-self-injury-and-cutting/#.Ury1UY2npf0
